VẤN ĐỀ KHỞI KIỆN VÀ THỤ LÝ VỤ ÁN DÂN SỰ

[b][color=red]TẠP CHÍ LUẬT HỌC[/color][/b] [b][color=darkblue]SỐ ĐẶC SAN VỀ BỘ LUẬT TỐ TỤNG DÂN SỰ NĂM 2004[/color][/b] [b][color=darkblue]*************************** [/color][/b] [b][size=18][color=darkred] VẤN ĐỀ KHỞI KIỆN VÀ THỤ LÝ VỤ ÁN DÂN SỰ [/color][/size][/b] [b] Ths. Lê Thị Bích Lan Thẩm phán Toà dân sự - TAND thành phố Hà Nội[/b] [b][color=blue]---------------------------------------------------------------- [/color][/b] [b][color=blue]Khởi kiện vụ án là việc các cá nhân, cơ quan, tổ chức yêu cầu toà án bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình hay của người khác trong trường hợp bị xâm phạm hoặc tranh chấp. Thụ lý vụ án là việc toà án chấp nhận đơn khởi kiện của chủ thể khởi kiện và vào sổ thụ lý để tiến hành việc giải quyết vụ án. Đây là một trong những công việc đầu tiên của toà án trong suốt quá trình tố tụng nhưng mang một ý nghĩa hết sức quan trọng, bởi lẽ nếu không có việc khởi kiện và thụ lý vụ án thì cũng có nghĩa là sẽ không có quá trình tố tụng. Mặt khác, ngày thụ lý vụ án cũng chính là mốc thời gian để xác định thời hạn tố tụng toà án phải giải quyết vụ án theo luật định.[/color][/b] Chính vì tầm quan trọng của việc khởi kiện và thụ lý vụ án dân sự nên Bộ luật tố tụng dân sự (BLTTDS) đã dành hẳn chương XII tại phần thứ hai từ điều 161 đến điều 178 để quy định rất chi tiết, cụ thể thủ tục, hình thức, nội dung cũng như quyền hạn nhiệm vụ của các chủ thể khởi kiện; trách nhiệm của toà án trong việc nhận đơn khởi kiện, thụ lý vụ án dân sự. So với các quy định của các văn bản pháp luật tố tụng dân sự trước đây nhà nước ta đã ban hành thì những quy định của BLTTDS về vấn đề này có khá nhiều điểm mới tập trung ở một số nội dung sau đây: [b][color=red]1. Về quyền khởi kiện và phạm vi khởi kiện[/color][/b] Quyền khởi kiện vụ, việc dân sự là quyền của cá nhân, cơ quan, tổ chức trong phạm vi quyền hạn của mình yêu cầu toà án có thẩm quyền bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình hay lợi ích công cộng, lợi ích của nhà nước thuộc lĩnh vực cơ quan, tổ chức mình phụ trách. Các điều 161, 162 BLTTDS đã quy định các chủ thể có quyền khởi kiện gồm có: cá nhân, cơ quan, tổ chức ( kể cả tổ chức không có tư cách pháp nhân). Các điều luật này cũng xác định rõ phạm vi khởi kiện của các cơ quan bao gồm: - Cơ quan về dân số, gia đình và trẻ em có quyền khởi kiện trong phạm vi vụ án về hôn nhân và gia đình do Luật Hôn nhân và Gia đình quy định ( theo các điều 55, 66 Luật Hôn nhân và Gia đình); - Công đoàn cấp trên có quyền khởi kiện vụ án lao động trong trường hợp cần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của tập thể người lao động; - Cơ quan, tổ chức có quyền khởi kiện yêu cầu toà án bảo vệ lợi ích công cộng. lợi ích của nhà nước trong lĩnh vực mình phụ trách. Như vậy, khác với trước đây BLTTDS không còn quy định quyền khởi tố vụ án dân sự cho cơ quan viện kiểm sát nhân dân nữa. Vai trò kiểm sát việc tuân theo pháp luật của viện kiểm sát nhân dân theo quy định của BLTTDS được thể hiện chủ yếu qua việc thực hiện các quyền yêu cầu, kiến nghị, kháng nghị theo quy định của pháp luật. Viện kiểm sát chỉ tham gia phiên toà sơ thẩm đối với những vụ án do toà án thu thập chứng cứ mà đương sự có khiếu nại, chứ không tham gia tất cả các phiên toà sơ thẩm, phúc thẩm (Điều 21 BLTTDS ) Về phạm vi khởi kiện BLTTDS đã quy định mở rộng hơn so với trước, không hạn chế ở chỗ một người khởi kiện nhiều người hoặc nhiều người khởi kiện một người về cùng một quan hệ pháp luật như quy định tại Điều 34 của Pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ án dân sự. Cụ thể BLTTDS quy định được giải quyết trong cùng một vụ án các trường hợp: - Cá nhân, cơ quan, tổ chức có thể khởi kiện một hoặc nhiều cá nhân, cơ quan, tổ chức khác về một quan hệ pháp luật hay nhiều quan hệ pháp luật có liên quan; - Nhiều cá nhân, cơ quan, tổ chức có thể khởi kiện một cá nhân, cơ quan tổ chức khác về một quan hệ pháp luật hay nhiều quan hệ pháp luật có liên quan; - Cá nhân, cơ quan, tổ chức có thẩm quyền do BLTTDS quy định có thể khởi kiện đối với một hoặc nhiều cá nhân, cơ quan, tổ chức khác về một quan hệ pháp luật hay nhiều quan hệ pháp luật có liên quan. (Điều 163 ). Quy định này tạo điều kiện thuận lợi cho toà án giải quyết các yêu cầu phát sinh từ các quan hệ pháp luật khác nhau trong một vụ án, tiết kiệm được thời gian, công sức, tiền của Nhà nước và đương sự. [b][color=red] 2. Về cách thức thực hiện quyền khởi kiện vụ án dân sự [/color][/b] Theo BLTTDS thì người khởi kiện có thể gửi đơn khởi kiện và các tài liệu, chứng cứ kèm theo đến toà án bằng hai cách: - Nộp trực tiếp tại cơ quan toà án - Gửi qua bưu điện. Ngày khởi kiện được tính từ ngày đương sự trực tiếp nộp đơn tại toà án hoặc ngày có dấu bưu điện nơi gửi thể hiện trên bì thư được gửi đến toà án qua đường bưu điện. Toà án nhận được đơn khởi kiện phải ghi vào sổ (Điều 166). Theo Điều 167 BLTTDS trong thời hạn 5 ngày làm việc kể từ ngày nhận được đơn khởi kiện, toà án phải xem xét để có một trong các quyết định sau: - Thụ lý vụ án nếu vụ án thuộc thẩm quyền; - Chuyển đơn khởi kiện cho toà án có thẩm quyền và báo cho người khởi kiện biết nếu vụ án thuộc thẩm quyền của toà án khác; - Trả lại đơn khởi kiện cho người khởi kiện, nếu việc đó không thuộc thẩm quyền của toà án hoặc đã hết thời hiệu khởi kiện ... Quy định này của BLTTDS nhằm tránh tình trạng toà án nhận được đơn khởi kiện nhưng không vào sổ để giải quyết ngay dẫn đến việc vụ án không được thụ lý, giải quyết. [b][color=red] 3. Về trả lại đơn khởi kiện và giải quyết khiếu nại trả lại đơn khởi kiện [/color][/b] Các điều 168, 169 BLTTDS quy định Toà án trả lại đơn khởi kiện cho người khởi kiện trong các trường hợp sau: - Thời hiệu khởi kiện đã hết; - Người khởi kiện không có quyền khởi kiện hoặc không có đủ năng lực hành vi tố tụng dân sự; - Sự việc đã được giải quyết bằng bản án, quyết định đã có hiệu lực của toà án hoặc quyết định đã có hiệu của cơ quan nhà nước có thẩm quyền, trừ trường hợp vụ án đã bị toà án bác đơn mà đương sự có quyền khởi kiện lại; - Hết thời hạn 15 ngày, kể từ ngày nhận được giấy báo của toà án về việc nộp tiền tạm ứng án phí mà người khởi kiện không đến toà làm thủ tục thụ lý vụ án, trừ trường hợp có lý do chính đáng; - Chưa có đủ điều kiện khởi kiện; - Vụ án không thuộc thẩm quyền giải quyết của toà án; - Trường hợp đơn khởi kiện không có đủ các nội dung quy định tại khoản 2 Điều 164 BLTTDS mà toà án đã báo cho người khởi kiện biết để họ sửa đổi bổ sung nhưng họ không sửa đổi, bổ sung theo yêu cầu của Toà án. Phần lớn các trường hợp trả lại đơn khởi kiện được quy định trong BLTTDS nêu trên đều đã được Pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ án dân sự trước đây quy định chỉ có ba trường hợp mới cần lưu ý bao gồm : - Người khởi kiện không nộp tiền tạm ứng án phí trong thời hạn theo pháp luật quy định. Pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ án dân sự trước đây cũng ấn định thời hạn 1 tháng để người khởi kiện thực hiện nghĩa vụ nộp tiền tạm ứng án phí nhưng lại không quy định hậu quả pháp lý của việc không nộp tiền tạm ứng án phí trong hạn luật định. Quy định mới này nhằm mục đích buộc người khởi kiện phải cân nhắc kỹ hơn trước khi nộp đơn khởi kiện. - Người khởi kiện chưa có đủ điều kiện khởi kiện. Có quan điểm cho rằng đây là trường hợp đã được quy định tại khoản 4 Điều 36 pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ án dân sự được áp dụng đối với những việc được pháp luật quy định phải yêu cầu cơ quan khác giải quyết trước nhưng đương sự chưa yêu cầu hoặc cơ quan hữu quan chưa giải quyết. Đó là những trường hợp mà trước khi khởi kiện đến toà án vụ việc phải được tiến hành hoà giải trước, Toà án chỉ thụ lý khi việc hoà giải không thành như: tranh chấp quyền sử dụng đất; các tranh chấp lao động cá nhân hay tranh chấp lao động tập thể... Song theo chúng tôi, quy định này của BLTTDS có nội dung rộng hơn, theo quy định của pháp luật thì có những trường hợp người khởi kiện nếu không đáp ứng các điều kiện khác thì cũng không được khởi kiện. Ví dụ: Người chồng không có quyền yêu cầu xin ly hôn khi người vợ có thai hoặc đang nuôi con dưới 12 tháng tuổi hay trường hợp Toà án đã bác đơn xin ly hôn nhưng chưa đủ 1 năm người bị bác đơn đã nộp đơn khởi kiện lại... - Người khởi kiện không bổ sung đơn khởi kiện trong thời hạn theo quy định của pháp luật. Đây là quy định hoàn toàn mới có ý nghĩa buộc người khởi kiện phải thực hiện nghĩa vụ chứng minh ngay từ những bước đầu tiên của quá trình tố tụng tại toà án, bởi các quy định của BLTTDS hiện nay đề cao các vai trò, nghĩa vụ chứng minh của đương sự, việc thu thập chứng cứ của toà án là hạn chế không phải trường hợp nào toà án cũng thu thập chứng cứ. Khi trả lại đơn kiện cho người khởi kiện, toà án phải có văn bản ghi rõ lý do trả lại đơn kiện để người khởi kiện có căn cứ khiếu nại về việc trả lại đơn khởi kiện. Đây là quy định mới giúp cho các đương sự thực hiện quyền khiếu nại khi họ bị toà án trả lại đơn khởi kiện không đúng. Theo Điều 170 BLTTDS thì người khởi kiện có quyền khiếu nại với chánh án toà án đã trả lại đơn kiện trong thời hạn 3 ngày làm việc kể từ ngày họ nhận được đơn khởi kiện và các tài liệu chứng cứ kèm theo do toà án trả lại. Trong thời hạn 3 ngày làm việc, kể từ ngày nhận được khiếu nại, chánh án phải ra một trong các quyết định sau: - Giữ nguyên việc trả lại đơn khởi kiện; - Nhận lại đơn khởi kiện và tài liệu, chứng cứ kèm theo để tiến hành thụ lý vụ án. Một vấn đề đặt ra khi thực hiện các quy định trong việc trả lại đơn khởi kiện cho người khởi kiện bằng văn bản thì cần áp dụng loại hình thức văn bản nào? Quyết định, thông báo hay công văn... Có quan điểm cho rằng nhất thiết phải ra quyết định trả lại đơn cho phù hợp với các quy định của luật ban hành văn bản qui phạn pháp luật. Quan điểm ngược lại cho rằng giai đoạn nhận đơn không phải do thẩm phán hay phó chánh án trực tiếp làm nên chỉ cần cán bộ nhận đơn trả lại đơn bằng văn bản là đủ. Theo chúng tôi cho dù là ai thực hiện hành vi trả lại đơn khởi kiện cho đương sự thì văn bản do toà án phát ra đều phải có chữ ký và con dấu của toà án đó, thực tế chỉ có những người có chức danh trong toà án mới có quyền ký tên, đóng dấu vì vậy chúng tôi hoàn toàn đồng tình với quan điểm thứ nhất, chúng ta nên áp dụng hình thức ra quyết định khi trả lại đơn khởi kiện là thích hợp nhất. [b][color=red] 4. Về thụ lý vụ án dân sự [/color][/b] Cũng như các quy định trước đây, Điều 171 BLTTDS quy định việc thụ lý vụ án được Toà án tiến hành sau khi xem xét đơn khởi kiện, các tài liệu chứng cứ kèm theo và biên lai nộp tiền tạm ứng án phí của người khởi kiện thấy đã thoả mãn những điều kiện để thụ lý vụ án. Để đảm bảo cho vụ án được giải quyết nhanh chóng, đúng thời hạn luật định, các điều 172, 173 BLTTDS đã quy định rõ nhiệm vụ của toà án ngay sau khi thụ lý vụ án là: - Trong thời hạn 3 ngày làm việc kể từ ngày thụ lý vụ án chánh án toà án phân công một Thẩm phán giải quyết vụ án; - Trường hợp thẩm phán được phân công không thể tiếp tục tiến hành được nhiệm vụ trong quá trình đang giải quyết vụ án thì chánh án phân công thẩm phán khác tiếp tục giải quyết vụ án; - Thẩm phán được phân công giải quyết vụ án có nhiệm vụ: thông báo về việc thụ lý vụ án; yêu cầu đương sự nộp tài liệu, chứng cứ cho toà án; thu thập chứng cứ theo quy định của BLTTDS. Điều 174 BLTTDS quy định trong thời hạn trong 3 ngày làm việc kể từ ngày thụ lý vụ án toà án phải thông báo bằng văn bản cho bị đơn, cá nhân, cơ quan, tổ chức có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến việc giải quyết vụ án, cho viện kiểm sát cùng cấp biết việc toà án đã thụ lý vụ án. Nội dung thông báo phải thể hiện được những yêu cầu của người khởi kiện và danh sách tài liệu chứng cứ người khởi kiện nộp theo đơn khởi kiện. Đây là một trong những quy định mới của BLTTDS để hoà nhập chung với xu hướng của thế giới. Tuy nhiên, BLTTDS mới dừng ở quy định chung về việc người được thông báo không nộp cho toà án văn bản về ý kiến của mình đối với yêu cầu của người khởi kiện thì phải chịu hậu quả pháp lý, nhưng là hậu quả pháp lý họ phải chịu cụ thể gì? bất lợi ra sao thì chưa được quy định rõ (điểm g khoản 2 Điều 174 ). Có ý kiến cho rằng nếu người được thông báo là bị đơn không nộp cho toà án văn bản ghi ý kiến của mình trong thời hạn theo luật định thì không có quyền yêu cầu phản tố đối với nguyên đơn; nếu người được thông báo là người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan không nộp cho toà án văn bản ghi ý kiến của mình thì có quyền yêu cầu độc lập theo Điều 176, Điều 177 BLTTDS. Thủ tục thực hiện các quyền yêu cầu phản tố, yêu cầu độc lập của bị đơn và người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan được thực hiện như việc khởi kiện. Song theo chúng tôi, căn cứ vào các quy định khác của BLTTDS thì hậu quả pháp lý ở đây cần được hiểu theo hướng bất lợi cho người không có văn bản trả lời toà án, nghĩa là Toà án có quyền giải quyết vụ án vắng mặt một bên theo những tài liệu, chứng cứ do người khởi kiện đưa ra vì đã không có sự phản đối từ phía bên kia. Trong thực tiễn khá nhiều trường hợp người bị kiện biết rõ là mình thua kiện nên cố tình gây khó khăn cho việc giải quyết vụ án của toà án. Đối với các tranh chấp về hợp đồng vay tài sản, hợp đồng tín dụng của các ngân hàng... nguyên đơn có có tài liệu, chứng cứ chứng minh rõ ràng sự việc thì việc im lặng không trả lời của người bị kiện cần được coi là việc đồng ý chấp nhận chứng cứ do phía bên kia đưa ra của họ. Điều này giúp cho toà án tránh được tình trạng phải kéo dài thời gian giải quyết vụ án dân sự không cần thiết. Trên đây là một số vấn đề về khởi kiện và thụ lý vụ án theo quy định của BLTTDS, Những quy định này có nhiều nội dung hoàn toàn mới, lần đầu tiên được đưa vào quy định trong BLTTDS vì vậy, việc nghiên cứu để có nhận thức đúng, thống nhất là việc làm hết sức cần thiết. Qua việc nghiên cứu chúng tôi thấy còn một số điểm cần có hướng dẫn của cơ quan có thẩm quyền để thống nhất nhận thức trong quá trình áp dụng các quy định mới của BLTTDS: - Vấn đề cùng giải quyết trong vụ án dân sự và việc dân sự. Trước đây, do không có sự phân biệt thủ tục giải quyết giữa vụ án dân sự và việc dân sự trong tố tụng hiện hành nên có những yêu cầu có liên quan thường được giải quyết chung trong cùng một vụ án như: yêu cầu tuyên bố một người mất tích kèm theo yêu cầu xin ly hôn; Yêu cầu huỷ hôn nhân trái pháp luật kèm theo yêu cầu chia tài sản chung .v.v.. Nay BLTTDS quy định về thủ tục giải quyết vụ án dân sự hoàn toàn khác với thủ tục giải quyết việc dân sự, vậy thì các yêu cầu này có được giải quyết trong cùng vụ án dân sự, việc dân sự không hay phải tách ra để giải quyết riêng việc yêu cầu tuyên bố một người mất tích, huỷ hôn nhân trái pháp luật xong rồi lại thụ lý vụ án xin ly hôn do một bên có yêu cầu và vụ án xin chia tài sản chung. Việc tách ra như vậy liệu có gây khó khăn cho người khởi kiện và có trái gì với quy định của điều 163 BLTTDS không? - Việc chuyển đơn khởi kiện cho toà án có thẩm quyền của toà án đã nhận đơn khởi kiện ban đầu được giải quyết như thế nào? Thông thường các toà án ra quyết định chuyển vụ án trong trường hợp sau khi thụ lý giải quyết vụ án mà thấy vụ án đó không thuộc thẩm quyền của toà án mình. Nay ngoài quy định việc chuyển vụ việc dân sự cho toà án khác giải quyết sau khi thụ lý vụ án theo Điều 37 BLTTDS thì Điều 167 BLTTDS còn quy định việc chuyển đơn khởi kiện cho toà án khác ngay từ khi toà án chưa thụ lý vụ án. Vậy trong trường hợp này toà án có phải ra quyết định chuyển đơn khởi kiện không? Toà án đã nhận đơn có trách nhiệm chuyển đơn của người khởi kiện đến toà án khác hay để cho đương sự trực tiếp nộp đơn tại toà án có thẩm quyền? Trường hợp toà án quyết định chuyển đơn không đúng thẩm quyền thì người khởi kiện có quyền khiếu nại không? Việc giải quyết khiếu nại như thế nào?… - Thực hiện việc phân công thẩm phán giải quyết vụ án theo quy định của Điều 172 BLTTDS, chánh án toà án có phải ra quyết định không? Vì việc phân công thẩm phán giải quyết vụ án được ấn định bởi thời hạn tố tụng là 3 ngày làm việc kể từ ngày thụ lý vụ án và cũng liên quan đến nhiệm vụ, quyền hạn của thẩm phán phải thông báo bằng văn bản cho các đương sự trong vụ án, cho viện kiểm sát cùng cấp về việc toà án đã thụ lý vụ án. Theo chúng tôi, đây là vấn đề khá phức tạp cả về lý luận và thực tiễn để áp dụng thống nhất rất cần có sự hướng dẫn của cơ quan có thẩm quyền./.